قالي بافي ، در آغاز ، در ميان قبايل چادرنشين و كوچ رو پديدار گشته است كه عمده كارشان گله داري بوده است . اينان پوست گوسفند را به جاي زيرانداز درچادر- و هم­چنين به صورت پوستين براي پوشش تن خويش – به كاري می­برده اند و به تدريج كه رشتن پشم و بافتن آن آغاز شد­مهارت و تنوعي در كار به دست آوردند و سرانجام قالي را اختراع كرده­اند .

بدين سان قاليچه ي پشمي كه زيرانداز گرمي است و رنگ آميزي دل انگيزتري دارد جاي گزين پوست شد . بافتن قاليچه طي نسل ها در ميان چادرنشينان رو به گسترش و تكامل رفت و هنگامي كه گروه ها و تيره هاي مختلف آنان در روستا و سپس در شهر مستقر شدند و در خانه هاي وسيع تري سكنا گزيدند ، نياز به قالي و قاليچه و.... بزرگتر پيدا شد هم چنان كه امروز نيز مي توان  ديد . قاليچه بيشتر فرآورده ي روستاها و مناطق ايل نشين است و ظاهري ساده و خشن تري دارد ؛ و حال آن كه قالي به ويژه در شهر و تا حدودي هم در روستاهاي بزرگ نزديك به مراكز بافندگي شهري بافته مي شود .

به احتمال زياد فن قالي بافي بعد از ساير فنون نظير سبد بافي ، پارچه بافي در دوران مادر شاهي و زماني كه مردان به شكار و جنگ مشغول بودند ابتدا توسط زنان پديد آمده است . در طول تاريخ نيز اين فن بيشتر نزد زنان متداول بوده واكنون نيز اكثر بافندگان جهان را زنان تشكيل مي دهند .

در سال 1950 ميلادي ، تنها چند قطعه فرش از كاوشهاي باستان شناسي به دست آمده بود چون در ناحيه تورفان TURFAN در سال هاي 1906 تا 1913 دو قطعه فرش در تركستان شرقي موسوم به تورفان كه قدمت اين فرش ها به قرن پنجم و ششم ميلادي مي رسد و در موزه هاي برلين نگهداري مي شود . و هم­چنين در سال 1935 / م تا 6  /م هفت قطعه فرش توسط «سي . جي .لام» در فسطاط (قاهره قديم ) FOSTAT كه بعضي از اين قطعات گره ي تركي دارند و پاره اي ديگر با گره مصري بافته شده اند . كشف اين نمونه ها دليلي محكم بر وجود فرش بافي در زمان هاي پيش از حضور تركان سلجوقي در خاورميانه مي باشد . اين نمونه ها در موزه ي هنر اسلامي قاهره نگهداري مي شود . چند قطعه فرش نيز در مسجد علاء الدين قونيه و مسجد اشرف اُوغلو در   بي شهير (هردو از شهرهاي آسياي صغير- تركيه فعلي) كشف شده اند كه مربوط به قرن 13/رم مي باشند و در موزه ي ترك و اسلام استانبول نگهداري مي شوند . ديگر از قديمي ترين فرش هاي به دست آمده مي توان از يك قاليچه كوچك به نام پازريك كه از آن به عنوان روانداز اسب استفاده مي شده است نام برد .

درّه پازريك در دويست كيلومتري جنوب شرقي بی ئبسک از شهرهاي جنوب شرقي قسمت مركزي سيبري واقع شده است و فاصله ي آن تا مرز مغولستان حدود 79 كيلومتر مي باشد در سال 1303 شمسي باستان شناس روسي بنام «رودنكو» از اين منطقه بازديد كرد و تپه اي نظر او را جلب كرد . او اين تپه را محل دفن شاهان و بزرگان اقوام قديمي سكاها SAKA تشخيص داد . او در سال 1308 شمسي كاوش هاي علمي خود را دراين منطقه آغاز كرد . نتايج اوليه ي حاصل از اين كاوش ها تشخيص قبلي وي را تأييد مي كرد . اين تپه هاي سنگي آرامگاه مردم قديم آن سامان بودند كه در روسيه به آنها اصطلاحاً كورگان KURGAN گفته مي شد . سال ها بعد آثار مكشوفه در اين كاوش ها در موزه ي آرميتاژلنين گراد به نمايش گذاشته شدند .

درميان اين اشياء مكشوفه كه حدود 2500 سال در ميان يخ بندان وانجماد درون كورگان ها محفوظ مانده بودند و زندگي اقوام سيت را در 2500 سال قبل نشان مي دادند چند قطعه فرش وجود داشت . (ظاهراً اقوام ساكن در حوالي دره ي پازريك جسد مردگان خود را در فرش پيچيده و آن را در تابوتي كه كف و ديوارهاي داخلي آن با نمد پوشيده شده بود مي گذاشتند . )

اندازه اين فرش كه به عنوان پوشش اسب هم به كار مي رفته 183×2 متر است . و نقوش مختلفي دارد كه موجب اطاله بحث خواهد شد.

پشم

پشم : مهمترين عامل فرش پشم است و پشمي كه به كار قالي مي خورد بايد صفات زير را دارا باشد:

استحكام ، شفافي ، نرمي ، نداشتن مو ، بلندي الياف ، كمي جعد و پيچيدگي و ظرافت الياف و پشم گوسفندان ايران خصوصاً خراسان فوق العاده مناسب است . تركمن ها پشم را پس از شستن و خشك كردن و رنگ با گياهان طبيعي با «يون درق» به معناي «شانه پشم » به فارسي شانه كرده و سپس با دوك ساده  اي مي ريسند كه به آن «ايك- IK » مي نامند .

درمورد طرح يك قالي ، قاليچه و... برخلاف مناطق شهري روي كاغذ طرح را تنظيم نمي كنند . ولي ضمن بافندگي محل آغاز و انجام هر نقشي را در زمينه قالي و قاليچه مي دانند و نقش هاي مختلفي را مي توانند روي قالي و قاليچه بياورند هر خانه شطرنج معمولاً علامت يك گره در روي قالي است . قالي تركمني با گره تركي بافته مي شود دستگاه يا دار قالي بافي وسيله اي كه براي بافتن فرش و قاليچه به كار مي رود و آن را كارگاه هم مي گويند به طور كلي دارها دو نوع است­.

1-  دار افقي  ، 2- دار عمودي .

تركمن ها از دار افقي استفاده مي كنند . پژوهشگران و سفرنامه نويسان اين رشته چون : سيسيل ادوار ذر ، ماركوپولو ، استاد عيسي بهنام و.... هر يك به نحوي از انحاء از قالي و قاليچه تركمن سخن به نيكي گفته اند .

« و. گ. موشكوا» ، خبره قالي شناسي كه پيش از انقلاب اكتبر شوروي سابق « روسيه فعلي » كه دختري 25 ساله اي بود به آسياي ميانه آمده و در سن پنجاه سالگي در گذشت . وي به مدت 25 سال در زمينه ي فرش تركمن به پژوهش اشتغال داشت . آثار اين تحقيق آكادميك در دانشگاه تاشكند تدوين و به صورت كتابي ارزشمند ، چاپ و به زبان هاي گوناگون ترجمه شده است در اين كتاب « موشكوا» مي نويسد :

« نقش و نگارهاي تركمني به زعم تفاوت هاي محلي و قبيله اي داراي سبك يگانه است . همان نقش و نگارها همواره اقتباسي ساده نيست . اين ها نشانه هاي پيدايش مشترك گروه هايي هستند كه امروز قبيله مستقل اند و يا نشانه هاي اتحاد چيدين گروه هستند و اين هماهنگي را مي توانيم در نقش و نگارهاي تكه ها ، یموت ها ، ارسابها و ساريق ها بيابيم كه بنا بر شواهد تاريخي داراي پيدايش مشتركي هستند . امّا پا به پاي ويژگي هاي مشترك در نقش و نگارها تفاوت قبيله اي نيز به خوبي نمايان است.

نقش و نگارها قالي و قاليچه هاي تركمني به خصوص در قالي هاي بزرگ به ويژه مرزبندي حاشيه و زمينه ي بسيار نمايان است . نشان قبيله « توتم » بوده است . طرح هاي معروفي كه تركمن ها با آن قالي خود را زينت مي دهند عبارتند « ماري گل» به معناي مرو ، « تكه گل » ، « قوچ» ، « درنق گل» ، « ناخن» ، «قسقه گل » كه در اصل « قفسماق » به معناي لانه پرنده اي كه در سواحل درياي مازندران زيستگاه اوست و «  كوشك داوني » يا اثر « پاي بچه شتر» خوانده مي شود . دختران تركمن سواي قالي و يا «خالی» و قاليچه كه براي آرايش خانه است بافتني هاي ديگري مانند : نمازليق « سجاده » قاليچه هاي كوچكي كه روي آن نماز اقامه مي كنند ، « قاپي گليم » گليمي كه در دم در ورودي پهن مي كنند ، « انبان» ، « توربا» يا توبره ، « جوال» ، «قرچين » خورجين ، « مپرچ» يا «مفروش» و كيف هاي دستي و... مي بافند . استاد نيازي را به حق بايد بنيانگذار فرش معاصر تركمن و احياءكننده صحيح اصالت و ارزش هاي آن ناميد . استاد نيازي براي پژوهش درباره ي فرش تركمن تمام نقاط ايران ، افغانستان ، آسياي ميانه ، اروپا و خصوصاً به آلمان سفركرده و مي خواهد حاصل تجربيات و دانش نيم قرن خود را در طبق اخلاص نهاده و كارهاي مثبتي درامر بهبود قالي نموده است . همسر و پسرش هم پابه پاي مشاراليه با او اشتراك مساعي داشته اند نگارنده در سال 1367 كه ايشان فرش هاي محراب گل و آفتاب را می­بافتند در كتاب « تركمن هاي ايران  در صفحه 409 » بدان اشاره كرده ام. اميد است با همكاري دوستداران قالي و قاليچه ايران خصوصاً جوانان تركمن نهايت استفاده لازم را از دانش و تجارب ايشان ببرند .

قالي بافي از ديدگاه مردم شناسي «فولكلور» درميان تركمن ها ويژگي خاصي دارد . كه نگارنده به يك مورد اشاره مي كنم هنگامي كه بافندگان شروع به بافتن نخستين گل قالي نمودند ، اين ابيات را مي خوانند :

«به به آلما جيق ، حَالا ، شِينّا قالما جيق .

گوگلانگه گوز آغير ، قزل لاره ايچ آغير »

ترجمه : زود باشيم كه دير نشود ، اگر شخص آبي پوشي بخواهد چشم بزند چشمش درد كند واگر شخص قرمز پوشي بخواهد چشم بزند دلش درد بگيرد و.....